Wolne miasto (film)
| Gatunek | |
|---|---|
| Rok produkcji | |
| Data premiery |
1 września 1958 |
| Kraj produkcji | |
| Język | |
| Czas trwania |
96 minut |
| Reżyseria | |
| Scenariusz | |
| Główne role |
Bronisław Dardziński, |
| Muzyka | |
| Zdjęcia | |
| Scenografia | |
| Kostiumy | |
| Montaż | |
| Produkcja |
Włodzimierz Śliwiński |
| Wytwórnia |
Wolne miasto – polski czarno-biały film wojenny z 1958 roku w reżyserii Stanisława Różewicza, według scenariusza Jana Józefa Szczepańskiego. Tematem filmu jest obrona Poczty Polskiej w Gdańsku we wrześniu 1939 roku przed niemiecką inwazją, dowodzona przez Konrada Guderskiego (Stanisław Jasiukiewicz). Wolne miasto w chwili powstania zostało negatywnie przyjęte przez krytyków, którzy zarzucali mu romantyczno-heroiczny ton; z czasem interpretacje filmu kładły jednak nacisk na jego wręcz paradokumentalne walory i narrację pozbawioną heroizmu, acz oddającą szacunek obrońcom poczty.
Fabuła
[edytuj | edytuj kod]
Jest rok 1939. Na terenie Wolnego Miasta Gdańska narasta hitlerowski terror, nasilają się szykany i prześladowania polskiej ludności ze strony gdańskich Niemców. Początek filmu opowiada o codziennym życiu Polaków w tej napiętej atmosferze. 1 września rozpoczyna się II wojna światowa. Zaatakowani pracownicy Poczty Polskiej w Śródmieściu Gdańska barykadują się w gmachu i stawiają zbrojny opór Niemcom. Polacy w budynku walczą i liczą na szybką odsiecz. Pomoc jednak nie nadchodzi, a Niemcy wprowadzają do walki artylerię, wozy bojowe i miotacze płomieni. Obrońcom kończy się amunicja i ponoszą duże straty w ludziach. Trwa wewnętrzna agonia poczty. W końcu po 12 godzinach rozpaczliwej walki pocztowcy decydują się poddać. Po stronniczym procesie giną rozstrzelani[1].
Obsada
[edytuj | edytuj kod]Źródło: Internetowa Baza Filmu Polskiego[1]
- Stanisław Jasiukiewicz – Konrad Guderski (w filmie nie wypowiedziano nazwiska)
- Bronisław Dardziński – naczelnik poczty Kowalski
- Wiesława Mazurkiewicz – Kowalska, żona naczelnika poczty
- Kazimierz Wichniarz – asystent Kunert
- Włodzisław Ziembiński – listonosz Rajca
- Jerzy Śliwa – listonosz Barcikowski
- Adam Kwiatkowski – listonosz Plichta
- Hanna Zembrzuska – telegrafistka Irka
- Irena Netto – Erna Pająkowa
- Danuta Królska – Trudka, wnuczka Pająkowej
- Piotr Fronczewski – Boguś, syn Barcikowskiego
- Wacław Kowalski – listonosz Wiśniewski
- Edward Kowalczyk – kolejarz Stanisław Herman
- Stanisław Gronkowski – telefonista Kozubek
- Krystyna Feldman – telefonistka Zosia
- Jan Machulski – marynarz Janek, narzeczony Irki
- Klemens Mielczarek – Rudi Nowak
- Edmund Fetting – fotograf niemiecki robiący zdjęcie Plichcie
- Barbara Rachwalska – Barcikowska, matka Bogusia
- Kalina Jędrusik – kelnerka w piwiarni
- Leonard Andrzejewski – Niemiec w barze
- Ryszard Filipski – Niemiec w piwiarni
- Stanisław Michalski – Niemiec w dokach
Produkcja
[edytuj | edytuj kod]Wolne miasto było pierwszym polskim filmem o wrześniu 1939 roku. Reżyser przedstawił w nim dramat grupy cywilów – pracowników Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku – wciągniętych w tryby wielkiej historii. Wydarzenia w Gdańsku na potrzeby filmu zrekonstruowano na podstawie niemieckich dokumentów oraz kronik i zdjęć filmowych wykonanych przez Niemców[2]. Po sporządzeniu dokumentacji scenarzysta Jan Józef Szczepański stworzył fabularyzowaną wersję wydarzeń[2]. Jedyną historyczną postacią w filmie jest niewspomniany z nazwiska dowódca obrony poczty, Konrad Guderski[2].
Prace zdjęciowe rozpoczęły się w łódzkim atelier, gdzie aktorom wręczono broń pochodzącą z 1939 roku. Ze względu na skomplikowanie kilku scen (zawalanie się murów i palenie dekoracji, których ze względu na oszczędności nie można było odbudować) ekipa filmowa musiała je kręcić z kilku kamer. Prace w atelier zakończono w kwietniu 1958 roku, po czym produkcja przeniosła się do Trójmiasta, gdzie zdjęcia plenerowe ukończono w czerwcu 1958 roku[2]. Po pracach montażowych premiera Wolnego miasta odbyła się 1 września 1958 roku, w rocznicę agresji niemieckiej na Polskę[2][1].
Odbiór
[edytuj | edytuj kod]W chwili premiery Wolne miasto spotkało się z negatywną reakcją polskich krytyków. Lech Pijanowski z „Filmu” wyrażał zmienne uczucia wobec Wolnego miasta:
Tam, gdzie reżyser Różewicz rozmawia z widzami kameralnie, niemal szeptem, gdzie ukazuje sylwetki ludzkie, słucha rozmów i każe nam wzruszać się uczuciami i odruchami ekranowych bohaterów – tam osiąga pełny i zasłużony sukces. Gdy natomiast przemawia pełnym głosem, niemal krzyczy i ukazuje fakty nieludzkie i tragiczne – tracimy bliską perspektywę, jakby stajemy obok, przestajemy się wzruszać[3].
Z kolei Aleksander Jackiewicz niepochlebnie wyrażał się o całości filmu, uznając go za „niedobry” i „zaprzepaszczony” oraz wskazując, że Wolne miasto znacząco by zyskało na zainscenizowaniu sekwencji podobnej do Pancernika „Potiomkina” (1925) Siergieja Eisensteina[4]. Również Wiesław Stradomski uznał film Różewicza i Szczepańskiego za pomyłkę, pisząc, iż jest on „jeszcze jednym hołdem złożonym romantyzmowi, który kosztował nasz naród wiele niepotrzebnych ofiar”[5]. Pomimo akcentów krytycznych wobec postaw polskich polityków tuż przed II wojną światową, Stradomski odnalazł w Wolnym mieście „gloryfikację romantyczno-heroicznej polskiej mentalności”[5].
Nawet po przełomie transformacyjnym Wolne miasto spotykało się z otwartą nienawiścią części krytyków. Krzysztof Demidowicz z „Filmu” w 1992 roku pisał, że film Różewicza i Szczepańskiego „w sposób raczej mało wyrafinowany odwołuje się do uczuć narodowych, przeciwstawiając nikczemnym Niemcom schematycznie szlachetnych polskich pocztowców”[6]. Stopniowo jednak Wolne miasto było poddawane ponownej ocenie, a z jego seansu wyprowadzano radykalnie inne opinie niż Stradomskiego czy też Demidowicza. Cezary Polak z czasopisma „Dziennik” pisał w 2011 roku, że film Różewicza i Szczepańskiego „jest nie apoteozą heroizmu obrońców Poczty Gdańskiej, lecz paradokumentalną opowieścią o walce o honor, godność i ocalenie człowieczeństwa, którą w sytuacji zagrożenia podejmują zwykli ludzie – bez górnolotnych frazesów i bogoojczyźnianej retoryki”[7]. Również Paweł Stachnik na łamach „Dziennika Polskiego” akcentował, że film Wolne miasto jako pierwszy pokazywał wojnę obronną Polski bez „zakłamania”[8]. Stachnik przypominał, że „dotąd o kampanii wrześniowej można było mówić albo źle, albo wcale”[8]. Tematykę wojny obronnej Różewicz podjął też w późniejszym, podobnie skonstruowanym filmie Westerplatte (1967)[8].
Nagrody
[edytuj | edytuj kod]Wolne miasto zostało uhonorowane Srebrnym Medalem na Światowym Kongresie Młodzieży i Studentów, a za jego reżyserię Stanisław Różewicz otrzymał Nagrodę Ministra Obrony Narodowej I stopnia[1][9].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Wolne miasto w bazie filmpolski.pl
- ↑ a b c d e Peltz 1958 ↓, s. 8–9.
- ↑ Pijanowski 1958 ↓, s. 4.
- ↑ Jackiewicz 1958 ↓, s. 5.
- ↑ a b Stradomski 1958 ↓, s. 5.
- ↑ Demidowicz 1992 ↓, s. 21.
- ↑ Polak 2011 ↓.
- ↑ a b c Stachnik 2021 ↓.
- ↑ Hendrykowski 1999 ↓, s. 166.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Demidowicz, Wolne miasto, „Film” (2), 1992, s. 21.
- Marek Hendrykowski, Stanisław Różewicz, Poznań: Ars Nova, 1999.
- Aleksander Jackiewicz, Wojna listonoszy, „Film” (nr 38), 1958, s. 4–5.
- Jerzy Peltz, Jedna z kart bezimiennego bohaterstwa, „Film” (nr 15), 1958, s. 8–9.
- Lech Pijanowski, Ludzie z wolnego miasta, „Film” (nr 37), 1958, s. 4.
- Cezary Polak, Poetyckie eseje bez naciąganego happy endu. Dzieła Różewicza trafiły na DVD [online], Dziennik, 20 lipca 2011 [dostęp 2022-12-27] (pol.).
- Paweł Stachnik, Westerplatte na ekranie, „Dziennik Polski”, 26 sierpnia 2021 [dostęp 2022-12-27] (pol.).
- Wiesław Stradomski, Przeciw romantycznej tragedii, „Film” (nr 38), 1958, s. 5.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Wolne miasto w bazie Filmweb
- Wolne miasto w bazie filmpolski.pl
- Zdjęcia z filmu Wolne miasto w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”